Celem badań właściwych była weryfikacja hipotez w oparciu o otrzymane dane.
Badania właściwe stanowią centralny, najbardziej rozbudowany i kluczowy etap procesu badawczego. To właśnie na tym etapie badacz przechodzi od planowania i przygotowań do realnego gromadzenia danych empirycznych, które stanowią podstawę do późniejszej analizy, interpretacji i formułowania wniosków naukowych. Badania właściwe są momentem, w którym teoria spotyka się z praktyką — hipotezy badawcze poddawane są weryfikacji, a założenia teoretyczne zostają skonfrontowane z rzeczywistością społeczną, psychologiczną lub ekonomiczną, w zależności od przedmiotu badań.
W sensie metodologicznym badania właściwe to etap, w którym badacz, posługując się wcześniej opracowanymi narzędziami, technikami i procedurami, przystępuje do systematycznego zbierania danych od wybranej grupy respondentów lub zjawisk. Jest to proces wymagający ścisłego przestrzegania założeń planu badań, dbałości o obiektywność, rzetelność oraz zgodność z zasadami etyki badawczej. Każdy błąd popełniony w tej fazie może poważnie wpłynąć na jakość wyników, dlatego badania właściwe wymagają szczególnej dyscypliny, precyzji i konsekwencji w działaniu.
Jednym z najważniejszych zadań w badaniach właściwych jest dobór próby badawczej. Próba ta powinna być reprezentatywna, czyli odzwierciedlać strukturę badanej populacji w zakresie kluczowych cech demograficznych, społecznych czy ekonomicznych. W zależności od charakteru badań stosuje się różne metody doboru próby — losowe, celowe, warstwowe, systematyczne lub kwotowe. Reprezentatywność próby ma ogromne znaczenie dla możliwości uogólnienia wyników na całą populację, dlatego proces jej doboru musi być dokładnie przemyślany i opisany. W badaniach jakościowych natomiast dobór próby ma charakter celowy i opiera się na kryterium różnorodności doświadczeń lub specyfiki badanej grupy, a nie na zasadzie losowości.
Właściwe badania empiryczne mogą przybierać bardzo różne formy w zależności od przyjętej metody badawczej. W naukach społecznych często stosuje się metody ilościowe, takie jak ankiety, sondaże, eksperymenty czy analiza statystyczna, które pozwalają na pomiar zjawisk i identyfikację zależności między zmiennymi. Z kolei badania jakościowe wykorzystują techniki takie jak wywiady pogłębione, obserwacja uczestnicząca, analiza treści czy studium przypadku, które umożliwiają głębsze zrozumienie zjawisk, motywacji i doświadczeń badanych osób. Współcześnie coraz częściej stosuje się podejście mieszane (mixed methods), łączące elementy obu tradycji, co pozwala uzyskać pełniejszy obraz badanej rzeczywistości.
Kluczową kwestią w badaniach właściwych jest rzetelne zbieranie danych, które musi przebiegać zgodnie z ustalonymi procedurami. W przypadku badań ankietowych badacz dba o to, by ankieterzy przestrzegali instrukcji i nie wpływali na odpowiedzi respondentów. W badaniach eksperymentalnych konieczne jest zachowanie kontroli nad zmiennymi niezależnymi i unikanie błędów systematycznych. W badaniach jakościowych ważne jest natomiast, by badacz zachowywał neutralność, nie narzucał własnych interpretacji i umożliwił uczestnikom swobodne wyrażanie opinii. Rzetelność w gromadzeniu danych jest warunkiem niezbędnym do uzyskania wyników, które będą miały wartość naukową.
W tym etapie ogromne znaczenie ma również rola badacza. To on odpowiada za jakość komunikacji z respondentami, przestrzeganie standardów etycznych, zapewnienie anonimowości i dobrowolności udziału w badaniu. Badacz musi też dbać o odpowiednie warunki przeprowadzania badań — zarówno techniczne, jak i psychologiczne. Na przykład w wywiadach jakościowych należy stworzyć atmosferę zaufania, która sprzyja szczerości i otwartości rozmówcy, natomiast w badaniach eksperymentalnych – zapewnić standaryzację warunków, by zminimalizować wpływ czynników zewnętrznych.
Nieodzownym elementem badań właściwych jest kontrola jakości zbieranych danych. Polega ona na bieżącym monitorowaniu procesu badawczego, sprawdzaniu poprawności wypełnianych kwestionariuszy, kompletności danych oraz zgodności z przyjętymi procedurami. W dużych projektach badawczych często powołuje się specjalne zespoły kontrolne, które weryfikują poprawność pracy ankieterów i analizują próbki zebranych danych. W badaniach jakościowych kontrola jakości przejawia się w dbałości o wiarygodność interpretacji, triangulację źródeł oraz w refleksyjności badacza wobec własnych działań.
Po zakończeniu etapu gromadzenia danych badacz przystępuje do opracowania materiału badawczego, co stanowi niejako pomost między badaniami właściwymi a analizą wyników. W przypadku badań ilościowych oznacza to wprowadzenie danych do arkuszy statystycznych, kodowanie odpowiedzi, czyszczenie bazy danych z błędów oraz wstępne obliczenia. W badaniach jakościowych proces ten polega na transkrypcji nagrań, porządkowaniu notatek terenowych i przygotowaniu materiałów do analizy treści. To moment, w którym badacz zaczyna dostrzegać pierwsze wzorce, zależności i tendencje w zebranym materiale.
Warto podkreślić, że badania właściwe, mimo iż stanowią zasadniczy etap empiryczny, mają również charakter dynamiczny. W miarę postępu prac badacz może zauważać potrzebę wprowadzenia drobnych modyfikacji — np. doprecyzowania pytań, rozszerzenia próby czy korekty harmonogramu. Takie zmiany są dopuszczalne, o ile nie naruszają spójności koncepcji badawczej i nie wpływają negatywnie na wiarygodność danych. W praktyce badawczej elastyczność i zdolność do reagowania na nieprzewidziane sytuacje są niezwykle cenne, ponieważ pozwalają na zachowanie kontroli nad jakością badań nawet w warunkach trudnych terenowo.
Ważnym aspektem badań właściwych jest również etyka badań naukowych. Badacz ma obowiązek chronić prywatność uczestników, zapewnić im anonimowość oraz poinformować o celu badania i możliwości wycofania się w dowolnym momencie. Niedopuszczalne jest manipulowanie respondentami, zatajanie prawdziwych celów badania czy narażanie uczestników na dyskomfort psychiczny. Współczesne standardy naukowe coraz silniej akcentują znaczenie etycznej odpowiedzialności badacza, uznając ją za integralny element jakości badań.
W ujęciu organizacyjnym badania właściwe są także najbardziej zasobożernym etapem projektu badawczego. Wymagają one nie tylko czasu i zaangażowania, ale również odpowiednich środków finansowych, narzędzi i personelu. W dużych projektach empirycznych proces ten może trwać miesiące, a nawet lata, zwłaszcza jeśli obejmuje różne lokalizacje geograficzne, populacje lub fazy badania. Dlatego kluczową rolę odgrywa tu dobre planowanie, logistyka i koordynacja działań w zespole badawczym.
Po zakończeniu badań właściwych następuje analiza i interpretacja wyników, jednak nie można zapominać, że jakość tych analiz zależy bezpośrednio od jakości przeprowadzenia badań właściwych. Dane zebrane w sposób niestaranny, niespójny lub niezgodny z metodologią nie pozwolą na uzyskanie wiarygodnych wniosków, nawet jeśli analiza będzie prowadzona przy użyciu zaawansowanych metod statystycznych. Dlatego badania właściwe są często uznawane za najważniejszy moment w całym procesie badawczym — to w ich trakcie rozstrzyga się, czy projekt badawczy ma szansę przynieść wartościowe poznawczo rezultaty.
Badania właściwe stanowią serce procesu badawczego. To etap, w którym teoria zostaje poddana konfrontacji z rzeczywistością, a koncepcje naukowe nabierają konkretnego, empirycznego wymiaru. Rzetelne przeprowadzenie badań właściwych wymaga nie tylko wiedzy metodologicznej, ale także umiejętności organizacyjnych, etycznej wrażliwości i krytycznego myślenia. Od jakości tego etapu zależy wiarygodność całego badania oraz jego wartość naukowa. Badania właściwe są nie tylko zbiorem technicznych czynności, ale przede wszystkim procesem poznawczym, w którym badacz w sposób systematyczny i kontrolowany odkrywa prawidłowości rządzące badanym zjawiskiem. W tym sensie można powiedzieć, że są one momentem, w którym nauka staje się rzeczywistym doświadczeniem poznawczym – opartym na faktach, obserwacjach i weryfikacji hipotez.