Podobno dość często spotykany jest pogląd, że problem badawczy stanowi punkt wyjścia w badaniach naukowych. Jeśli nawet czasami student otrzymuje od promotora propozycje tematu pracy magisterskiej, to jednak w pewnym momencie powinien on zadać sobie trud określenia i zapisania problemu badawczego.
Biorąc powyższe pod uwagę, zdziwienie może budzić sformułowanie tytułu niniejszego podrozdziału: „Czynności poprzedzające określanie problemu badawczego”. Czy jednak na pewno powinniśmy się temu dziwić. A może warto się dziwić przy każdej nadarzającej się okazji, bowiem podobno człowiek rozwija się intelektualnie tak długo, jak długo potrafi się dziwić.
Problem badawczy to kluczowy element każdej pracy naukowej, stanowiący fundament całego procesu badawczego. Jest to pytanie, na które badacz stara się znaleźć odpowiedź poprzez swoje badania. Definicja i precyzyjne sformułowanie problemu badawczego mają zasadnicze znaczenie, ponieważ wpływają na cały kształt pracy, w tym na dobór odpowiednich metod badawczych, sposób analizy danych oraz ostateczne wnioski.
Formułowanie problemu badawczego wymaga dokładnego zrozumienia dziedziny, w której badania mają być prowadzone, a także identyfikacji luki w istniejącej literaturze, czyli obszaru, który nie został jeszcze dostatecznie zbadany. Problem badawczy nie powinien być ani zbyt szeroki, ani zbyt wąski; musi być skonstruowany w taki sposób, aby badacz mógł na niego odpowiedzieć przy użyciu dostępnych metod i narzędzi badawczych.
Dobry problem badawczy charakteryzuje się kilkoma kluczowymi cechami. Po pierwsze, musi być jasno i precyzyjnie sformułowany, tak aby nie budził wątpliwości co do tego, co badacz zamierza zbadać. Po drugie, problem badawczy powinien być istotny z punktu widzenia danej dziedziny nauki, co oznacza, że jego rozwiązanie powinno wnosić wartość dodaną do istniejącej wiedzy lub praktyki. Po trzecie, musi być realistyczny, co oznacza, że badacz musi mieć możliwość jego zbadania w ramach dostępnych zasobów, takich jak czas, finanse czy dostęp do danych.
Proces formułowania problemu badawczego rozpoczyna się zazwyczaj od przeglądu literatury, w trakcie którego badacz identyfikuje obszary, które są słabo zbadane lub kontrowersyjne. Na podstawie tego przeglądu formułowane są wstępne pytania badawcze, które następnie są stopniowo doprecyzowywane. Często problem badawczy jest sformułowany w formie pytania, które określa cel badania i kierunek, w jakim będą prowadzone analizy. Może to być na przykład pytanie o związek między dwoma zmiennymi, skutki określonego zjawiska lub efektywność pewnych działań. W niektórych przypadkach problem badawczy może być sformułowany jako hipoteza, czyli twierdzenie, które badacz zamierza zweryfikować.
Po sformułowaniu problemu badawczego, badacz musi określić, jakie dane będą potrzebne do jego rozwiązania oraz jakie metody badawcze zostaną zastosowane. Wybór metodologii zależy od charakteru problemu badawczego oraz od dostępnych zasobów. Na przykład, jeśli problem badawczy dotyczy zjawisk społecznych, badacz może zdecydować się na przeprowadzenie badań jakościowych, takich jak wywiady lub obserwacje, lub badań ilościowych, takich jak ankiety czy analiza statystyczna. W przypadku badań nauk przyrodniczych, problem badawczy może wymagać eksperymentów laboratoryjnych lub badań terenowych.
Podczas realizacji badań, badacz powinien nieustannie odnosić się do problemu badawczego, aby upewnić się, że działania podejmowane w ramach badania prowadzą do jego rozwiązania. Ważne jest, aby badania były skoncentrowane na problemie badawczym, a nie odbiegały od jego głównego tematu. Po zakończeniu badań, wyniki są analizowane w kontekście problemu badawczego, a wnioski są formułowane na podstawie uzyskanych danych.
W zakończeniu pracy, badacz odnosi się do problemu badawczego, oceniając, w jakim stopniu udało się go rozwiązać oraz jakie są implikacje uzyskanych wyników dla dalszych badań. Często problem badawczy staje się także punktem wyjścia do formułowania nowych pytań badawczych, co prowadzi do kontynuacji badań w danym obszarze.
Podsumowując, problem badawczy jest centralnym elementem każdej pracy naukowej, który nadaje kierunek całemu procesowi badawczemu. Jego precyzyjne sformułowanie jest kluczowe dla powodzenia badań, ponieważ determinuje dobór metod, sposób analizy danych oraz ostateczne wnioski. Dlatego też poświęcenie odpowiednio dużo czasu na jego przemyślenie i sformułowanie jest niezbędnym krokiem na drodze do stworzenia wartościowej i rzetelnej pracy naukowej.
Problem badawczy a hipoteza
Podczas gdy problem badawczy zwykle sprowadza się do konkretnego pytania, hipoteza jest „nieśmiałą” odpowiedzią, która zwykle opiera się na zbyt małej naukowej podstawie, aby być „odważniejszą” odpowiedzią.
Hipoteza (z greki) jest założeniem. Hipoteza nie jest jeszcze tezą (teza z greki to stwierdzenie zawierające podstawową treść dla pewnego obszaru), gdyż kwestia prawdy i fałszu nie została jeszcze w tym przypadku wyjaśniona.
W pracy licencjackiej wystarczy ograniczyć się do jednej lub dwóch hipotez (którym mogą i zawsze powinny towarzyszyć hipotezy szczegółowe).
Problem badawczy i hipoteza to dwa kluczowe elementy każdego projektu badawczego, które odgrywają fundamentalną rolę w kształtowaniu kierunku oraz struktury badań. Choć oba terminy są ze sobą ściśle powiązane, to pełnią różne funkcje w procesie badawczym i mają odmienne znaczenie. Aby w pełni zrozumieć, jak problem badawczy i hipoteza współdziałają, warto przyjrzeć się każdemu z tych pojęć z osobna, a następnie zobaczyć, w jaki sposób się uzupełniają i wzajemnie warunkują.
Problem badawczy stanowi punkt wyjścia w procesie badawczym. Jest to pytanie lub zestaw pytań, na które badacz stara się znaleźć odpowiedzi poprzez prowadzenie badań. Problem badawczy definiuje cel badań i wyznacza kierunek, w jakim będą one prowadzone. Wybór problemu badawczego jest kluczowy, ponieważ determinuje całe dalsze postępowanie badawcze, od wyboru metodologii, poprzez zbieranie danych, aż po analizę wyników i formułowanie wniosków. Problem badawczy powinien być sformułowany w sposób jasny, precyzyjny i zrozumiały, tak aby od samego początku było wiadomo, co jest przedmiotem badania. Dobrze skonstruowany problem badawczy nie powinien być ani zbyt szeroki, co mogłoby prowadzić do rozproszenia uwagi badacza, ani zbyt wąski, co mogłoby ograniczać możliwość wyciągnięcia ogólnych wniosków.
Hipoteza natomiast jest propozycją odpowiedzi na postawiony problem badawczy. Jest to przypuszczenie lub twierdzenie, które badacz zamierza zweryfikować w trakcie badań. Hipoteza jest zatem formą wstępnej odpowiedzi na pytanie badawcze, której prawdziwość zostanie potwierdzona lub obalona w wyniku analizy zgromadzonych danych. Hipoteza powinna być sformułowana w sposób, który umożliwia jej empiryczną weryfikację, czyli sprawdzenie na podstawie zebranych danych, czy jest prawdziwa, czy fałszywa. Z tego względu hipoteza musi być jasno określona, konkretna i precyzyjna. Powinna również odnosić się do zmiennych, które można mierzyć lub obserwować.
Istnieje kilka rodzajów hipotez, które badacz może sformułować w zależności od charakteru badań. Hipoteza zerowa (H0) to twierdzenie, które zakłada brak związku między badanymi zmiennymi lub brak efektu badanych czynników. Jest to punkt odniesienia, który badacz stara się obalić. Hipoteza alternatywna (H1) zakłada, że istnieje związek między zmiennymi lub że badane czynniki mają wpływ na wynik badania. W procesie badawczym dąży się do obalenia hipotezy zerowej i potwierdzenia hipotezy alternatywnej, co prowadzi do nowych wniosków i odkryć naukowych.
Relacja między problemem badawczym a hipotezą jest taka, że problem badawczy stanowi ogólne pytanie, które badacz stawia na początku badań, podczas gdy hipoteza jest konkretnym przypuszczeniem, które badacz formułuje, aby odpowiedzieć na to pytanie. Problem badawczy wyznacza kontekst, w którym hipoteza zostanie zweryfikowana. Można powiedzieć, że hipoteza jest próbą rozwiązania problemu badawczego, która musi zostać sprawdzona w procesie badawczym.
Przykładowo, jeśli problemem badawczym jest pytanie o wpływ określonego rodzaju diety na poziom cholesterolu we krwi, hipoteza mogłaby brzmieć: „Dieta bogata w tłuszcze nasycone prowadzi do wzrostu poziomu cholesterolu we krwi”. W trakcie badań, badacz zbiera dane dotyczące poziomu cholesterolu u osób stosujących dietę bogatą w tłuszcze nasycone i analizuje, czy istnieje istotny związek między dietą a poziomem cholesterolu. Wyniki badania pozwolą na potwierdzenie lub odrzucenie hipotezy, co z kolei pozwoli odpowiedzieć na postawiony problem badawczy.
Ważne jest, aby pamiętać, że hipoteza nie jest celem samym w sobie, ale narzędziem, które pomaga w rozwiązywaniu problemu badawczego. Proces weryfikacji hipotezy prowadzi do zgromadzenia dowodów empirycznych, które stanowią podstawę do wyciągnięcia wniosków na temat badanego problemu. Nawet jeśli hipoteza zostanie obalona, proces badawczy nie jest nieudany – dostarcza on nowych informacji, które mogą prowadzić do sformułowania kolejnych, bardziej trafnych hipotez lub do zmiany kierunku badań.
Problem badawczy i hipoteza są ze sobą nierozerwalnie związane i stanowią fundament każdej pracy naukowej. Problem badawczy jest pytaniem, które badacz stawia na początku badań, natomiast hipoteza jest przypuszczeniem, które badacz formułuje, aby odpowiedzieć na to pytanie. Wspólnie nadają kierunek badaniom, określają, jakie dane będą zbierane i analizowane oraz jakie wnioski zostaną wyciągnięte na ich podstawie. Precyzyjne sformułowanie problemu badawczego i hipotezy jest kluczowe dla powodzenia całego procesu badawczego, ponieważ determinuje wybór metod, sposób analizy danych oraz ostateczne wnioski.